Bir gün Nu'ydu, ertesi gün Omicron oldu! Peki bu nasıl oldu?

Dünya bir haftayı aşkın süredir yeni Covid-19 varyantı Omicron'u konuşuyor. Güney Afrika'da ortaya çıkan ve hızla yayılan bu varyantla ilgili akıllarda pek çok soru var. "Hangi ülkelerde görüldü? Belirtileri farklı mı? Delta'nın yerini alır mı? Aşı bağışıklığını delip geçebilir mi?" derken gündemimiz bilim insanlarının B.1.1.529 olarak adlandırdığı varyant Omicron oldu.

Ancak Covid-19'la ilgili gündemi yakından takip ediyorsanız, bu varyantla ilgili ilk haberlerde Nu diye adlandırıldığını hatırlıyor olabilirsiniz. Peki ne oldu da Nu iki gün içinde Omicron'a dönüştü?

ESKİDEN HASTALIKLAR ÜLKELERLE ANILIRDI

Geçmişte hastalıklara çıkış yerleriyle alakalı isimler verilmesi oldukça yaygındı. İspanyol gribi, Batı Nil virüsü, Orta Doğu Solunum Sendromu (MERS), Zika ve Ebola akla gelen ilk örnekler. Covid-19 da ilk kez Vuhan'da ortaya çıktığından pandeminin en başında virüsü Çin'le bağdaştırma eğilimi oldukça yaygındı.

Bu nedenle Çinli yetkililer virüsün ülkeyle ya da Vuhan'la özdeşleştirilmesini önlemek için ellerinden geleni yaptı. Örneğin New York Times'ın görüşlerine yer verdiği dönemin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Geng Shuang, "Yeni koronavirüs herkesi etkiliyor ve yabancı düşmanlığını körükleyecek şekilde korku yaratmaktansa elbirliğiyle virüsle mücadele edilmeli" diye konuşmuştu.

Diğer yandan başta ABD Başkanı Donald Trump olmak üzere Çin'i eleştirenlerin ısrarla "Çin virüsü" ifadesini kullanması, ülkedeki Asyalılara yönelik saldırıların artışında en önemli faktör olarak görülmüştü.

İNGİLTERE VARYANTI DEĞİL, B.1.1.7

Covid varyantları bağlamında da benzer bir tartışma yaşandı. Hatırlanabileceği gibi, varyantlar da ilk zamanlar halk arasında "İngiltere varyantı", "Brezilya varyantı" gibi ortaya çıktıkları ülkenin adıyla anılıyordu. Ancak küresel sağlık kurumları ve bilim insanları ise içinde bulunduğumuz küresel pandemide varyantları doğrudan ortaya çıktıkları ülkelerle bağlantılandırmanın düşmanlığa ve ayrımcılığa yol açacağını belirtiyordu.

Uzmanlar varyantları ifade etmek için "B.1.1.7", "B.1.351" gibi teknik terimleri kullanıyordu. Ancak bu da kamuoyuna kafa karışıklıklarına yol açıyor ve takibi zorlaştırıyordu.

Bütün bu meseleleri değerlendiren Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), Mayıs ayı sonunda aldığı bir kararla, varyantların günlük dildeki kullanımında Yunan alfabesindeki harflerin isimleriyle adlandırılmasına karar verdi. Bu seçim yapılırken amaç "basit, söylemesi ve hatırlaması kolay" isimler bulmaktı. Alfa, Beta, Gama ve Delta varyantları, kaygı veren varyantlar kategorisine alındı ve bu sistem bir süre oldukça verimli bir biçimde kullanıldı.

NEDEN NU DEĞİL DE OMICRON?

Ancak yeni varyanta Omicron adı verilmesi kafaları epey karıştırdı. DSÖ'nün neden bu ismin seçildiğine dair ilk etapta bir açıklama yapmamış olması da komplo teorilerine yol açtı.

Yunan alfabesinde 24 harf bulunuyor. Dil bilimci ve leksikograf (sözlük yazarı) Ben Zimmer'ın, Wall Street Journal'daki köşesinde vurguladığı üzere, DSÖ, Omicron'dan önceki kaygı verici varyantlar ile dikkat çeken varyantları bu harflerin 12'siyle isimlendirdi. Yani Alfa'dan Mu'ya kadar olan harfler kullanıldı.

Sırada Nu harfi vardı ve yukarıda da dediğimiz gibi ilk günlerde bu yeni varyant, Nu varyantı olarak anılıyordu. Ancak Nu ile İngilizce 'yeni' anlamına gelen 'new'un okunuşları benzediği için DSÖ bir kafa karışıklığı oluşabileceğini düşünerek bu harfi atlamaya karar verdi.

ÜZERİNE BİR HARFİ DAHA ATLADILAR

Yunan alfabesine Nu'dan sonra Xi harfi geliyor. DSÖ, 'ksi' şeklinde okunan bu harfi de farklı bir nedenle atladı. DSÖ yetkilileri, virüsün kimseyle ilişkilendirilmesini istemedikleri için Xi harfinin kullanılmayacağını bildirdi. Çünkü Çin'de oldukça yaygın olan ve "şi" diye okunan bir soyadının batı dillerindeki transliterasyonu Xi şeklinde. Bu ismi taşıyanlar bağlamındaki en tanınmış kişi de Çin Devlet Başkanı Xi Jinping (yani Şi Cinping).

DSÖ'nün bu hassasiyeti ABD'de bazı muhafazakâr çevrelerin tepkisini çekti. "Xi" harfinin atlanmasını Çin'e ve Çin Devlet Başkanı'na boyun eğmek olarak nitelendirenler oldu. Örneğin Teksaslı Cumhuriyetçi Senatör Ted Cruz, Twitter paylaşımında, "Eğer DSÖ Çin Komünist Partisi'nden bu kadar korkuyorsa, Çin bir dahaki sefere felaket boyutlarındaki bir küresel pandemiyi ört bas etmeye çalıştığında DSÖ'nün buna tepki göstereceğine nasıl güvenebiliriz?" diye yazdı.

Bununla birlikte isim seçiminde Çin'in bir rol oynadığına dair herhangi bir kanıt bulunmuyor. Diğer yandan DSÖ de geri adım atmadı ve "herhangi bir kültürel, sosyal, ulusal, bölgesel, profesyonel ya da etnik gruba saygısızlıktan kaçınma" politikasını sürdüreceğini duyurdu.

OMİCRON "KÜÇÜK O" DEMEK

Ve böylece sıra Omicron'a (omikron) geldi.

Yunan alfabesinin 15'ci harfi olan Omikron, kelime anlamı olarak "küçük O" demek. "Mikron", küçük anlamına gelen "mikros" kelimesinden türemiş. Aynı zamanda 1 metrenin milyonda birine de mikron adını veriyoruz.

Peki neden küçük O? Çünkü kelimenin içinde kullanıldığında bu O kısa okunuyor. Buna karşın bir de uzun okunan "büyük O" yani Omega var. ("Mega" kelimesi de yabancı dillerden Türkçeye geçen birçok ifadede karşımıza çıkıyor. Mesela Tarkan'a Megastar diyoruz, yani "büyük yıldız".) Yunan alfabesinin 24'üncü ve son harfi olan Omega, birçok alanda da serilerin sonunu ifade etmek için kullanılıyor.

Aslına bakılırsa Covid'den önce Omicron da serilerde 15'inci sıradaki, unsuru ifade etmek için kullanılırdı. Örneğin birtakım yıldızın 15'inci sırasındaki yıldıza omicron adı veriliyor ya da ABD'deki üniversite kardeşliklerinin 15'inci şubeleri omicron olarak anılıyordu.

DELTA VARYANTI HAVAYOLU ŞİRKETİNİ YAKTI

Eğer Omicron varyantı korkulduğu kadar büyük sorunlara yol açarsa, edineceği olumsuz bağlam nedeniyle diğer alanlarda kullanımının azalacağını tahmin etmek zor değil. Benzer bir durumu Delta'da gördük.

Yaz aylarında dünya genelindeki vaka artışlarının delta varyantı kaynaklı olduğuna dair açıklamalar peş peşe gelirken, ABD'li havayolu şirketi Delta Hava Yolları bu durumdan pek memnun değildi. Hatta şirketin sağlıktan sorumlu tepe yöneticisi Dr. Henry Ting, Twitter'dan, "Biz bu varyantı B.1.617.2 olarak adlandırmaya devam edeceğiz çünkü söylemesi de hatırlaması da daha kolay" şeklinde biraz alaycı bir açıklama yapmıştı.

Bu Yunanca isimlerin altında çeşitli komplo teorileri arayanlar da var elbette. Örneğin Delta varyantı ilk çıktığında Facebook'taki pandemiyi ve aşıyı reddeden gruplarda "delta" kelimesinin derin uyku haliyle ilişkilendirilen delta dalgalarından geldiği iddia edilmişti. Anthony Fauci ve Bill Gates gibi isimlerin fotoğraflarının da kullanıldığı paylaşımlarla "İnanmayın bu açıklamalara, sizi uyutmak istiyorlar" mesajı veriliyordu. Ne var ki varyantın ismiyle derin uykunun hiçbir ilgisi yok.

"APTALCA" MI YOKSA "NOEL YOK" MU?

Benzer bir komplo teorisi Omicron için de gündeme geldi. Yine ABD'li Facebook kullanıcılarının yaydığı bu teoriye göre, Omicron kelimesi "aptalca" anlamına gelen "moronic" kelimesinin anagramından başka bir şey değil. (Anagram bir kelimenin ya da cümlenin harflerinin değiştirilmesiyle ortaya çıkan başka kelime ya da cümlelere deniyor. Basit anagramlara saklı-ıslak ya da vezir-zirve örneğini verebiliriz.) Bu teoriye göre Omicron varyantı diye bir şeyin olduğuna ancak aptallar inanıyor.

Benzer bir komplo teorisi de Omicron'dan "No Crimbo" ifadesini çıkarmaya çalışanlarca geliştirildi. Crimbo, İngiltere İngilizcesinde Christmas yani Noel anlamında kullanılan argo bir kelime. "No Crimbo"cular Noel kutlamalarına engel olmak için Omicron varyantının ortaya atıldığını iddia ediyor.

"Ama Omicron'da B harfi yok, bu nasıl anagram?" dediğinizi duyar gibiyiz. Komplo teorisyenleri buna da bir çözüm buldu. Omicron'un teknik adı olan B.1.1.529'daki B'nin ödünç alınmasıyla "No Crimbo" ifadesi elde edildi.

Bu teoriyi savunanlar uzmanların yaklaşan tatil döneminde seyahatlerin azaltılması yönündeki uyarılarını da dayanak gösteriyor.